Yazar Dilek Aslan (Prof. Dr., HÜTF Halk Sağlığı Anabilim Dalı)
Editör Levent Akın (Prof. Dr., HÜTF Halk Sağlığı Anabilim Dalı)
Yazılma tarihi 23.03.2020
Son güncellenme tarihi 25.03.2020
Yayınlanma tarihi 24.03.2020
1. Koronavirüs nedir? COVID-19 nedir?
Koronavirüs, hayvanlarda ya da insanlarda hastalığa neden olabilecek geniş bir virüs ailesidir. Koronavirüsler insanlarda soğuk algınlığından Orta Doğu Solunum Sendromu (MERS) ve Ağır Akut Solunum Sendromu (SARS) gibi ciddi solunum yolu enfeksiyonlarına neden olur.
COVID-19, en son bulunan Koronavirüsün neden olduğu bulaşıcı hastalıktır. Bu yeni virüs ve hastalık, salgının Aralık 2019'da Çin'in Wuhan kentinde başlamasından önce bilinmiyordu.
2. COVID-19’un en sık görülen bulguları nelerdir?
COVID-19'un en yaygın belirtileri arasında ateş, kuru öksürük ve yorgunluk bulunmaktadır. Bazı hastalarda ağrı, burun tıkanıklığı, boğaz ağrısı ya da ishal olabilir. Bu bulgular genellikle hafiftir ve yavaş yavaş başlar. Bazı insanlar enfekte olur, ancak herhangi bir semptom geliştirmezler ve kendilerini iyi hissetmezler. Çoğu insan (yaklaşık %80) özel tedaviye ihtiyaç duymadan iyileşir. COVID-19 virüsünü alan her 6 kişiden yaklaşık 1'i ağır hastalanmakta ve nefes almakta güçlük çekmektedir. Yaşlılar, yüksek tansiyon, kalp hastalığı ya da şeker hastalığı gibi altta yatan sağlık sorunu olanlar arasında ciddi hastalık gelişme sıklığı daha yüksektir. Ateş, öksürük ve nefes almada zorluk çeken insanlar doktora başvurmalıdır.
3. COVID-19 nasıl bulaşır?
İnsanlar COVID-19’a, virüs bulaşmış diğer kişiler nedeniyle yakalanabilirler. Hastalık, insandan insana, COVID-19 olan bir kişi öksürdüğünde ya da nefes verdiğinde burundan ya da ağızdan yayılan küçük damlacıklar nedeniyle yayılabilir. İnsanlar, COVID-19’u olan bireylerin yaydığı damlacıkları nefes yoluyla alırlarsa COVID-19’a yakalanabilirler. Bu yüzden hasta olan bir kişiden en az 1 metreden daha uzak durmak önemlidir. Damlacıklar, kişinin etrafındaki nesnelere ve yüzeylere düşer. Diğer insanlar daha sonra bu nesnelere ya da yüzeylere, ardından gözlerine, burunlarına ya da ağızlarına dokunarak COVID-19’u alırlar.
Dünya Sağlık Örgütü, COVID-19'un yayılma yolları konusunda devam eden araştırmaları değerlendirmektedir ve güncellenmiş bulguları paylaşmaktadır.
4. COVID-19’a neden olan virüs hava yoluyla bulaşabilir mi?
Bugüne kadar yapılan çalışmalar; COVID-19’a neden olan virüsün esas olarak damlacık yolu ile bulaştığını ortaya koymaktadır. Havada asılı kalan damlacık çekirdeği ya da tozlarla bulaştığı gösterilememiştir.
5. COVID-19 belirtileri olmayan bir kişiden bulaşabilir mi?
Hastalığın temel kaynağı öksüren bir kişi tarafından atılan damlacıklardır. Hiç bulgusu olmayan bir kişi nedeniyle COVID-19’a yakalanma riski vardır. Bununla birlikte; COVID-19’u olan pek çok kişi hastalığı hafif düzeyde geçirirler. Bu durum özellikle hastalığın erken evreleri için geçerlidir. Bu nedenle; hafif öksürüğü olan ya da kendisini hasta hissetmeyen bir kişiden COVID-19 hastalığı bulaşabilir. Dünya Sağlık Örgütü (DSÖ), COVID-19’un bulaştırıcılık süresi konusunda süren araştırmaları değerlendirmektedir. Güncellenen bilgiler paylaşılmaya devam edilecektir.
6. Hastalığı olan birisinin dışkısından COVID-19’a yakalanabilir miyim?
Bu risk çok düşüktür. İlk araştırmalar bazı durumlarda virüsün dışkıda mevcut olabileceğine ilişkin verileri sunmuş olsa da virusun yayılımının ana mekanizması bu değildir. Dünya Sağlık Örgütü, COVID-19’un yayılma yolları konusunda devam eden araştırmaları değerlendirmektedir. Bu konuda yeni bulgular paylaşılmaya devam edecektir. Ancak, ellerin düzenli olarak su ve sabunla yıkanması mutlaka sağlanmalıdır.
Hastalıktan korunmak için ne yapmalıyım?
Herkese yönelik temel koruyucu önlemler
Ellerinizi düzenli ve doğru bir şekilde sabun ve su ile yıkayın. Alkol bazlı solüsyonlar da kullanılabilir. Bunun nedeni her iki uygulama da ellerinizde bulunma ihtimali olan virüsleri etkisiz hale getirmesidir.
Öksüren ya da hapşıran bir kişi ile aranıza en az 1 metre mesafe koyunuz. Bunun nedeni; öksüren ya da hapşıran bir kişinin ağzından ya da burnundan virüs içeren küçük damlacıklar yayılabilir. Mesafe çok az olduğunda bu damlacıkları nefes yolu ile alabilirsiniz ve dolayısıyla da virüsü alabilirsiniz.
Ağzınıza, burnunuza ve gözlerinize dokunmayın. Bu üç yol virüsün vücuda giriş yollarıdır.
Virüsün solunum yolu aracılığı ile bulaşma riskini önleyin. Öksürdüğünüz ya da hapşırdığınız zaman ağzınızı ve burnunuzu kapatın. Bunun için tek kullanımlık kağıt mendil ya da giysinizin olduğu kolunuzun iç yüzeyini kullanabilirsiniz. Kullandığınız mendili hemen çöpe atın. Bu adımları yapmadığınız takdirde damlacıkların etrafa yayılmasına neden olursunuz.
Kendinizi iyi hissetmiyorsanız evinizde oturun. Eğer ateşiniz, öksürüğünüz, solunum sıkıntınız var ise tıbbi desteğe ihtiyacınız var demektir. Bu noktada ülkedeki sağlık sisteminizin yönlendirdiği şekilde hareket edin. Bu yöntem sizi sağlık kuruluşuna en doğru bir şekilde yönlendirecektir. Bu durum aynı zamanda sizi koruyacaktır ve virüs ve diğer enfeksiyonların yayılmasını önleyecektir.
COVID-19’un yaygın olarak görüldüğü yerleri ziyaret edenlere yönelik öneriler
Yukarıda herkese yönelik önerileri siz de okuyun.
Hafif bile olsa baş ağrısı, hafif ateş (37.3 C ya da daha yüksek), burun akıntısı gibi belirtiler nedeniyle kendinizi kötü hissetmeye başladığınızda iyileşene kadar evinizde kalarak kendinizi izole edin. Yemek, v gibi yaşamsal ihtiyaçlarınız için başkalarından yardım alın. Dışarı çıkmanız gerektiğinde ise başka insanları hasta etmemek için mutlaka maske takınız. Çünkü başkaları ile temas kurmadığınız ve sağlık kurumlarında sürdürülen hizmetleri engellemediğinizde COVID-19 konusunda sağlık hizmetlerinin daha etkili sürdürülmesine katkınız olacaktır.
Eğer ateşiniz, öksürüğünüz ve nefes almakta zorluğunuz var ise vakit kaybetmeden doktora başvurun. Bu durum akciğer enfeksiyonuna ya da daha ciddi bir hastalığa bağlı meydana gelmiş olabilir. Sağlık hizmeti aldığınızda seyahat ve temas öykünüzü mutlaka belirtin. Çünkü sağlık çalışanları sizin için en doğru yönlendirmeyi yapacaklardır. Bu durum COVID-19 ve diğer virüslerin yayılmasının önlenmesine de yardımcı olacaktır.
8.COVID-19’a yakalanma ihtimalim nedir?
Risk, bulunduğunuz yere ve daha spesifik olarak, bulunduğunuz yerde bir COVID-19 salgını olup olmadığına bağlıdır. Dünyanın dört bir yanında hastalığın yayıldığı yerler (şehirler ya da bölgeler) bulunmaktadır.
Hükümetler ve sağlık otoriteleri, yeni bir COVID-19 vakası tespit edildiğinde güçlü bir şekilde harekete geçmektedirler. Seyahat, hareket ya da büyük toplantılarda yerel kısıtlamalara uyduğunuzdan emin olun. Hastalık kontrol çabalarıyla iş birliği yapmak COVID-19'u yakalama veya yayma riskinizi azaltacaktır. COVID-19 salgınları, Çin'de ve diğer bazı ülkelerde gösterildiği gibi kontrol altına alınabilir ve iletim durdurulabilir. Ne yazık ki, yeni salgınlar hızla ortaya çıkabilir. Gittiğiniz veya gitmeyi düşündüğünüz durumun farkında olmanız önemlidir. Dünya Sağlık Örgütü, dünya çapında COVID-19 durumu hakkında günlük güncellemeler yayınlamaktadır.
9. COVID-19’la ilgili endişelenmeli miyim?
COVID-19 enfeksiyonuna bağlı hastalık, özellikle çocuklar ve genç yetişkinler için genellikle hafiftir. Bununla birlikte, ciddi hastalığa neden olabilir. Yakalanan her beş kişiden birisine hastane bakımı gerekir. Bu nedenle, insanların COVID-19 salgınının kendilerini ve sevdiklerini nasıl etkileyeceğinden endişe etmesi oldukça normaldir.
Endişelerimizi; kendimizi, sevdiklerimizi ve toplumu korumak için eyleme dönüştürebiliriz. Bu eylemler arasında ilk ve en önemlisi düzenli ve kapsamlı el yıkama ve iyi solunum hijyeninin sağlanmasıdır. İkinci olarak, seyahat, hareket ve toplantılara getirilen kısıtlamalar da dahil olmak üzere, yerel sağlık otoritelerinin tavsiyelerinin takip edilmesidir.
10. Kimler hastalığı ağır geçirme riski taşırlar?
COVID-19 ile ilgili halen öğrenme aşamasındayız. Bununla birlikte; yaşlılar, yüksek tansiyon, kalp hastalığı, akciğer hastalığı, kanser tedavisi alanlar ya da şeker hastalığı gibi hastalıkları olanlarda daha ciddi hastalık gelişiyor gibi görünmektedir.
11. Antibiyotikler COVID-19'un önlenmesinde ya da tedavisinde etkili midir?
Hayır. Antibiyotikler virüslere etkili değildir, sadece bakteriyel enfeksiyonlar üzerinde etkilidirler. COVID-19'a bir virüs neden olur, bu nedenle antibiyotikler etkili olmaz. Antibiyotikler, COVID-19'un önlenmesi ya da tedavisi için kullanılmamalıdır. Sadece bir bakteriyel enfeksiyonu tedavi etmek için bir doktor tarafından yönlendirildiği şekilde kullanılmalıdır.
12. COVID-19'u önleyebilecek veya tedavi edebilecek herhangi bir ilaç veya tedavi var mı?
Bazı ilaçlar hastalık durumunda rahatlama sağlayabilir ve COVID-19 belirtilerini hafifletebilirken, mevcut ilacın hastalığı önleyebileceğine ya da tedavi edebileceğine dair bir kanıt yoktur. DSÖ, COVID-19 için bir önleme veya tedavi olarak antibiyotikler de dahil olmak üzere herhangi bir ilaçla kendi kendine ilaç önermemektedir. Bununla birlikte, ilaçlar konusunda devam eden birkaç klinik çalışma vardır. DSÖ, klinik bulgular elde edilir edilmez güncellenmiş bilgiler sunmaya devam edecektir.
13. COVID-19 için bir aşı, ilaç ya da tedavi var mı?
Henüz değil. Bugüne kadar, COVID-2019'u önlemek veya tedavi etmek için aşı ve spesifik bir antiviral ilaç yoktur. Bununla birlikte, etkilenenlerin semptomları hafifletmeye özen göstermesi gerekir. Ciddi hastalığı olan kişiler hastaneye yatırılmalıdır. Çoğu hasta destekleyici bakım sayesinde iyileşir. Olası aşılar ve bazı spesifik ilaç tedavileri araştırılmaktadır. Klinik araştırmalarla test edilmektedirler. Dünya Sağlık Örgütü, COVID-19'u önlemek ve tedavi etmek için aşı ve ilaç geliştirme çalışmalarını koordine etmektedir.
Kendinizi ve başkalarını COVID-19'a karşı korumanın en etkili yöntemleri soru 8’e yanıt olarak verilen temel koruyucu önlemler bölümünde yer alan önerileri uygulamaktır.
14. COVID-19 SARS ile aynı mıdır?
Hayır. COVID-19'a neden olan virüs ve 2003 yılında Ağır Akut Solunum Sendromu'nun (SARS) salgınına neden olan virüs genetik olarak birbiriyle ilişkilidir, ancak neden oldukları hastalıklar oldukça farklıdır. SARS, COVID-19'dan daha ölümcül ama çok daha az bulaşıcıydı. 2003 yılından bu yana dünyanın hiçbir yerinde SARS salgını yaşanmadı.
15. Kendimi korumak için maske takmalı mıyım?
Sadece COVID-19 semptomları (özellikle öksürük) varsa ya da COVID-19 olan birine bakıyorsanız maske takın. Tek kullanımlık yüz maskesi yalnızca bir kez kullanılabilir. Dünya çapında maske sıkıntısı yaşanmaktadır, yüzden DSÖ insanları maskeleri akıllıca kullanmaya davet etmektedir. Dünya Sağlık Örgütü, değerli kaynakların gereksiz yere israfından ve maskelerin yanlış kullanılmasından kaçınmak için tıbbi maskelerin rasyonel kullanılmasını tavsiye eder (bkz. Maske kullanımı hakkında öneriler bölümü). Maske takma örneğin Şekil 1’de sunulmuştur.
Kendinizi ve başkalarını COVID-19'a karşı korumanın en etkili yöntemleri soru 8’e yanıt olarak verilen temel koruyucu önlemler bölümünde yer alan önerileri uygulamaktır.
16. Bir maske nasıl takılır, kullanılır, çıkarılır ve atılır?
Maske sadece sağlık çalışanları, bakım verenler ve ateş ve öksürük gibi solunum semptomları olan kişiler tarafından kullanılmalıdır.
Maskeye dokunmadan önce, elleri sabun ve su ile, yoksa alkol bazlı bir solüsyon ile temizleyin.
Maskeyi alın ve gözyaşı veya delik olup olmadığını inceleyin.
Hangi tarafın üst taraf olduğunu (metal şeridin olduğu yerde) belirleyin.
Maskenin doğru tarafının dışarıya baktığından emin olun (renkli taraf).
Maskeyi yüzünüze yerleştirin. Maskenin metal şeridini ya da sert kenarını, burnunuzun şekline göre kalıplayın.
Maskenin alt kısmını aşağı doğru çekin, böylece ağzınızı ve çenenizi kaplar.
Kullandıktan sonra maskeyi çıkarın; maskenin potansiyel olarak kontamine olmuş yüzeylerine dokunmamak için maskeyi yüzünüzden ve kıyafetlerinizden uzak tutarken kulakların arkasındaki elastik halkaları çıkarın.
Kullanımdan hemen sonra maskeyi hiçbir yere temas etmeden kapalı bir kutuda/poşette atın.
Maskeye dokunduktan ya da attıktan sonra el hijyen kurallarını uygulayın.
17. COVID-19’un kuluçka süresi (inkübasyon süresi) ne kadardır?
“Kuluçka dönemi”, virüsü alma ile hastalığın belirtilerini göstermeye başlama arasındaki zaman anlamına gelir. COVID-19 için kuluçka döneminin çoğu tahmini 2-14 gün arasında, en yaygın olarak beş gündür. Daha fazla veri elde edildikçe bu tahminler güncellenecektir.
18. COVID-19 insanlara hayvanlardan bulaşabilir mi?
Koronavirüsler hayvanlarda yaygın olan geniş bir virüs ailesidir. Bazen insanlar bu virüslerle enfekte olur ve daha sonra başkalarına bulaşabilir. Örneğin, SARS-CoV kedilerle ilişkilendirildi ve MERS-CoV develer tarafından taşındı. COVID-19'un olası hayvan kaynakları henüz doğrulanmamıştır.
Canlı hayvan pazarlarını ziyaret ederken olduğu gibi kendinizi korumak için hayvanlarla ve hayvanlarla temas eden yüzeylerle doğrudan temastan kaçının. Her zaman gıda güvenliği kurallarına uyun. Çiğ et, süt ya da hayvanların organlarının pişmemiş yiyeceklerle kontaminasyonunu önleyin, çiğ ya da az pişmiş hayvansal ürünleri tüketmekten kaçının.
19. Evcil hayvanımdan bana COVID-19 geçer mi?
Hong Kong'da enfekte olmuş bir köpek olmasına rağmen, bugüne kadar bir köpeğin, kedinin ya da herhangi bir evcil hayvanın COVID-19'u bulaştırdığına dair bir kanıt yoktur. COVID-19 esas olarak enfekte bir kişi öksürdüğünde, hapşırdığında ya da konuştuğunda yayılan damlacıklar yoluyla yayılır. Kendinizi korumak için ellerinizi sık sık ve iyice temizleyin.
Dünya Sağlık Örgütü, bu ve diğer COVID-19 konuları hakkındaki en son araştırmaları izlemeye devam etmekte ve yeni bulgular ortaya çıktıkça güncellenecektir.
20. Virüs yüzeylerde ne kadar süre hayatta kalır?
COVID-19'a neden olan virüsün yüzeylerde ne kadar süre hayatta kaldığı kesin değildir, ancak diğer koronavirüsler gibi davranmaktadır. Çalışmalar, koronavirüslerin (COVID-19 virüsü hakkında ön bilgiler dahil) yüzeylerde birkaç saat ya da birkaç güne kadar devam edebileceğini göstermektedir. Bu, farklı koşullar altında değişebilir (örn. yüzey tipi, ortam sıcaklığı veya nemi). Bir yüzeye bulaşabileceğini düşünüyorsanız, virüsü öldürmek ve kendinizi ve diğerlerini korumak için basit bir dezenfektanla temizleyin. Ellerinizi alkol bazlı bir el ovarak temizleyin veya sabun ve su ile yıkayın. Gözlerinize, ağzınıza veya burnunuza dokunmaktan kaçının.
21. COVID-19'un rapor edildiği herhangi bir alandan paket almak güvenli midir?
Evet. Enfekte bir kişinin ticari malları kirletme olasılığı düşüktür ve COVID-19'a neden olan virüsü, taşınmış, seyahat edilmiş ve farklı koşullara ve sıcaklığa maruz bırakılmış bir paket kaynaklı hastalığın bulaşma olasılığı düşüktür.
Kaynaklar
Gizlilik Sözleşmesi
Hacettepe Üniversitesi Tıp Fakültesi
Halk Sağlığı Anabilim Dalı
Aşı ve Bağışıklama
© 2019